विलोम शब्द किसे कहते हैं? विलोम शब्द की परिभाषा 

विलोम शब्द किसे कहते हैं  विलोम शब्द की परिभाषा

विलोम शब्द की परिभाषा 

उल्टे अर्थ में प्रयुका होने वाले शब्दों को विलोम या विपरीतार्थक शब्द कहतें हैं। जैसे - जन्म का विलोम मृत्यु, छोटा का बड़ा और बुरा का अच्छा। याद रहे कि संज्ञा पद

का विलोम  संज्ञापद, विशेषण का विलोम विशेषण, क्रिया का विलोम क्रियापद और क्रियाविशेषण का क्रिया विशेषण ही होता है।

आगे विलोम शब्दों को जो सूची दी जा रही है, उसमे लगभग 1600 शब्दों के विपरीतार्थक जोड़े संगृहीत हैं जो 

इन सूचियों का अवलोकन करने से पाठक जानेंगे कि बहुत से ऐसे शब्द निम्नलिखित उपसर्ग लगाने से बनते हैं-

अ -; जैसे-न्याय से अन्याय, धार्मिक से अधार्मिक, प्रत्यक्ष से अप्रत्यक्ष,हिंसा से अहिंसा  सामान्य से असामान्य

अन्, जैसे-अस्तित्व से अनस्तित्व, अंगीकार से अनंगीकार, औपचारिक से अनौपचारिक अप उदात्त से अनुदात्त, उत्तरित से अनुत्तरित

नोट-अ, अन् से बनने वाले विलोम शब्दों की संख्या अधिक है। )

अप,-जैसे कीर्ति से अपकीर्ति, यश से अपयश, उत्कर्ष से अपकर्ष सामान्य से अपसामान्य मान से अपमान

निर्, जैसे- आदर से निरादर, सामिष में निरामिष साकार से निराकार, सापेक्ष से निरपेक्ष  सलज्ज से निर्लज्ज

निम्, निश, निष-, जैसे- सचेत में निश्चेष्ट सक्रिय से निष्क्रिय, सशुल्क से नि:शुल्क, कर्म से दुष्कर्म 

नोट-निर्, निस्, निश, निष् प्रायः स, सत के विलोम है ;इसी प्रकार सु, सत का विलोम कु या दूर् होता है।

दुर दुस जैसे- सुव्यस्थित से दुर्व्यवस्थित, सुबोध से दुर्बोध,  सत्कर्म से दुष्कर्म,सज्जन से दुर्जन, सच्चरित्र में दुश्चरित्र

कु, जैसे- सुपुत्र से कुपुत्र, सुमार्ग से कुमार्ग, सुपात्र से कुपात्र,

सुपाच्य से कुपच्या प्रति, जैसे-आगमन से प्रत्यागमन, वादी से प्रतिवादी

वि-, जैसे- सम्मुख से विमुख, योजन से वियोजन, राग से विराग, देश से विदेश ढेरों शब्द ऐसे हैं जिनके विलोम स्वतंत्र शब्द है। इन सूचियों को देखें-

विरुद्धार्थी शब्द किसे कहते हैं 

जो शब्द एक दुसरे शब्द के बिलकुल उल्टा अर्थ निकलता हो उसे विरुद्धार्थी या विलोम शब्द कहा जाता है  

इसे भी पढ़े- अकर्मक क्रिया और सकर्मक  किसे कहते हैं 

                 प्रतीक किसे कहते हैं


अंगीकरण-अनंगीकरण

अंगीकार अनंगीकार

अंत-आदि

अंतरंग- बहिरंग

अंतर्मुखी -बहिर्मुखी

अंतिम-अनंतिम, आरंभिक

अंदर -बाहर

अंधकार-प्रकाश

अंधेरा-उजाला

अत्यधिक- अत्यल्प

अथ-इति

अथाह छिछला

अदृश्य-दृश्य

अद्यतन अनद्यतन, पुरातन

अधम-उत्तम

अधिक-न्यून, अल्प, थोड़ा

अधिकतम-अल्पतम

अधिकता-अल्पता

अधिकारी-अनधिकारी

अकंटक -कंटकित

अकर्मक- सकर्मक

अकेला -दुकेला

अक्षत-विक्षत

अक्षम-सक्षम

अखंडनीय-खंडनीय

अगम- सुगम

अगला-पिछला

अगवाड़ा-पिछवाड़ा

अगाड़ी-पिछाड़ी

अग्नि-जल

अप-पश्च

अपगामी- पश्चगामी

अग्रज-अनुज

अच्छा-बुरा, खराब

अच्छाई- बुराई

अच्युत- च्युत

अज्ञ-विज्ञ, प्रज्ञ

अटल-डाँवाडोल, ढुलमुल

अतिवृष्टि- अनावृष्टि

अति-न्यून

अतिक्रमण-अनतिक्रमण

अतुल-तुल्य

अधिकृत-अनधिकृत

अधिगत-अनधिगत

अधिगम्य- अनधिगम्य

अधिमूल्यन अवमूल्यन

अधिष्ठित - अनधिष्ठित

अधीन-अनधीन, स्वतंत्र

अध्यवसाय-अनध्यवसाय

अनंत-सांत, ससीम

अनाजी-फलाहारी

नाथ-सनाथ

अनाहूत आहूत

अनिवार्य-निवार्य

अनुकूल-अननुकूल, प्रतिकूल

अनुकूलता-प्रतिकूलता

अनुक्रिया-प्रतिक्रिया

अनुग्रह-विग्रह

अनुदार-उदार

अनुभव-अनुभवहीनता

अनुभवी अनुभवहीन

अनुभूत-अननुभूत

अनुमत- अननुमत

अनुयायी विरोधी


अनुरक्त-विरक्त

अनुरक्ति-विरक्ति

अनुराग-विराग

अनुरूप अननुरूप

अनुलोम-प्रतिलोम

अनुशासित अनुशासनहीन

अन्यायी-न्यायी, न्यायशील

अन्यय-अनन्वय

अन्वित-अनन्वित

अन्विति-अनन्विति

अपकर्ष उत्कर्ष

अपना पराया

अपनापन-परायापन

अपमान-सम्मान

अपराधी निरपराध

अपेक्षा-उपेक्षा

अपेक्षित अनपेक्षित, उपेक्षित

अभिज्ञता अनभिज्ञदा

अभिनंदनीय निन्दनीय

अभिप्रेत अनभिप्रेत

अभिमानी निरभिमान

अभिमुख-प्रतिमुख

अभिलषित अनभिलषित

अभिव्यक्त अनभिव्यक्त

अभिसरण - अपसरण

अभिहित-अनभिहित

अभ्यस्त - अनभ्यस्त

अभ्यास-अनभ्यास

अमर-मर्त्य

अमावस्या-पूर्णिमा

अमित-परिमित

अर्थ-अनर्थ

अर्थवान अर्थहीन, निरर्थक

अर्पण-पहण

अर्वाचीन-प्राचीन

अर्हता-अनर्हता

अल्प-महा, बहु, प्रचुर

अल्पकालीन दीर्घकालीन

अल्पश बहुक्ष

अल्पप्राण-महाप्राण

अत्पमत-बहुमत

अल्पसंख्यक बहुसंख्यक

आत्पायु-दीर्घायु

अवकाश अनपकारा

अवगत अनवगत

अवनत उन्नत

अवनि-अम्बर

अतर-प्रवर

अवलंबित अनवलंबित

अवशेष निःशेष

अवसर अनवसर

अवस्थित अनवस्थित

अवाक् सवा

अविचल निचल, डॉवाडोल, दुलमुल

अविस्मरणीय-विस्मरणीय

अशक्त सशक्त

असंभव संभव

असली-नकली

असीम-ससीम

असुविधा-सुविधा

असूया अनसूया

अस्त-उदय

अस्त्रीकरण निरस्त्रीकरण

अमीर-गरीब

अमीरी-गरीबी

अमृत-विष

अर्जन-व्ययन

आवस्य स्वाम

अंहकार नहंकार

अहंकारी-निरहंकार

आकर्षक अनाकर्षक, अपकर्षण, विकर्षण

आकाश पाताल

आभाद-सूना, बरबाद

आभ्यंतर वाद्य

आमंत्रित-अनामंत्रित

आमदनी खर्च

आय-व्यय

आयात-निर्यात

आरम्भ-अंत, समापन, समाप्त

भारंभिक अन्तिम

आकीर्ण-निकीर्ण

आक्रमण-प्रतिरक्षा

आक्रांत-अनाक्रांत

आराध्य दुराराच्य

आक्रामक आक्रामित

भगत-अनागत

आगामी बिगत

आमङ दुरामह

आचार-अनाचार

आच्छादित अनाच्छादित

आराम तकलीफ

आरोह अवरोह

आई-अनाई, शुष्क

आर्य-अनार्य

आर्थ अनार्य

आलसी कर्मठ, कर्मण्

आजादी-गुलामी

आलोक अंधकार

आज्ञाकारी अनाज्ञाकारी, अवज्ञाकारी

आवर्तक अनावर्तक

आवर्षण अनावर्षण

आाडकर सादगी

आडंबरपूर्ण-आर्डबरहीन

आतुर अनादुर

कालमनिर्भर अनुजीवी, परजीवी

आदर-अनादर, निरादर

आदान-प्रदान

आदि-अंत

आदर अनादूत, निरादूत, तिरस्कृत

आधुनिक प्राचीन, पुराना

आवश्यक अनावश्यक

आविर्भाव-तिरोभाव, अवसान

आवृत अनाहूत

आवेशित- अनावेशित

आशा-निराशा, दुपसा

बाशावादी निराशावादो

आशिष-अभिशाप

आशीर्वाद अभिशाप, शाप

आश्रित अनाश्रित, बेसहता

माध्यामिक-सांसारिक

मानंद-विषाद शोक

आनंदमय-विषादपूर्ण, शोकमग्न

भासक्त शनाराक्त, विरक्त

आसान- मुश्किल

आसानी-मुश्किल


 हिन्दी : शब्द - अर्थ - प्रयोग


आहत अनाहत

आहार्य-अनाहार्य

आहूत-अनाहूत

इकतरफा-दुतरफा

इच्छा-अनिच्छा

इच्छित-अनिच्छित, अनचाहा

इच्छुक-अनिच्छुक

इज्जत बेइज्जती

इष्ट-अनिष्ट

इहलोक-परलोक

ईप्सित-अनीप्सित

ईमानदार बेईमान

ईमानदारी बेईमानी

ईश्वरवादी -अनीश्वरवादी

उक्त-अनुक्त

उग्र-सौम्य

उचित-अनुचित

उच्च-अनुच्च, निम्न, नीचा

उच्चरित -अनुच्चरित

उच्छिष्ट - अनुच्छिष्ट

उच्छ्वास-निःश्वास

उज्ज्वल-धूमिल

उठना-बैठना

उठाना-गिराना, बैठाना

उतरना - चढ़ना

उतार-चढ़ाव

उत्कर्ष-अपकर्ष

उत्कृष्ट -निकृष्ट

उत्कृष्टता-निकृष्टता

उत्तम-अनुत्तम, अधम

उत्तरदायित्व -अनुत्तरदायित्व

उत्थान-पतन

उत्पन्न अनुत्पन्न, मृत

उत्पादक-अनुत्पादक

अत्साह-अनुत्साह

उत्साही - अनुत्साही

उत्सुक-अनुत्सुक

उत्सुकता अनुत्सुकता

उदय-अनुदय

उदय-अस्त

उदयाचल-अस्ताचल

उदात्त-अनुदात्त

उदार-अनुदार, कृपण

उदारता -अनुदारता, कृपणता

उदासीन-आसक्त

उदित-अस्त

उद्धत-सौम्य, विनीत

उद्धृत-अनुद्धृत

उद्भव-अवसान

उद्भूत-अनुभूत

उद्यत-अनुद्यत

उद्यम-आलस्य

उद्यमी-आलसी, निरुद्यम

उद्योगी - अनुद्योगी

उद्विग्न- अनुद्विग्न, निरुद्विग्न

उद्वेग-निरुद्वेग

उधार- नकद

उन्नत-अनुन्नत, अवनत

उन्नति-अवनति, गिरावट

उन्मत्त-अनुन्मत्त

उन्मुख-विमुख

उन्मूलन-रोपण

उपकार-अपकार

उत्तरायण-दक्षिणायन

उत्तरित-अनुत्तरित

उत्तरी-दक्षिणी

उत्तीर्ण-अनुत्तीर्ण

उत्तेजन-प्रशमन

उत्तेजित -अनुत्तेजित, शांत

उपकारक-अनुपकारक

उपगत-अनुपगत

उपजाऊ अनुपजाऊ

उपमित-अनुपमित

उपयुक्त-अनुपयुक्त

आमीन-अमाग्रीन

आस्तिक-नास्तिक


विलोम शब्द  इन हिंदी 


उपमेय-अनुपमेय

उपयुक्त-अनुपयुक्त

उपयुक्तता अनुपयुक्तता

उपयोग-अनुपयोग, दुरुपयोग, दुष्प्रयोग

उपयोगी-अनुपयोगी, निरुपयोगी

उपरि-अधः

उपरिलिखित-निम्नलिखित, अधोलिखित

उपलब्ध-अनुपलब्ध

उपलब्धि - अनुपलब्धि

उपस्थित-अनुपस्थित

उपस्थिति-अनुपस्थिति

उपादेय-अनुपादेय

उपार्जित-अनुपार्जित

औपचारिकता -अनौपचारिकता

कंजूस-शाहखर्च, मुक्तहस्त, उदार

कंपित-अकंपित

कच्चा-पका, पक्का

कटु-प्रिय, मधु

कठिन-सरल

कठोर-मृदु, कोमल

कडुवा-मीठा

कथनीय-अकथनीय

कथित-अकथित

कथ्य-अकथ्य

कनिष्ठ ज्येष्ठ

कपटी-निष्कपट, निश्छल

कपूत-सपूत

कभी-कभी-सदा, हमेशा

कम-ज्यादा, अधिक

कमजोर - तगड़ा

कमी-बहुतायत

करुण-निष्ठुर

कर्कश-मधुर

उल्लंघन-अनुल्लंघन

उल्लास-विषाद

ऊँच-नीच

ऊँचा-नीचा

ऊपर-नीचे

ऋजु-वक्र

ऋणग्रस्त-ऋणमुक्त

ऋत-अनृत

कर्ता-अकर्ता

एक-अनेक

स्वतंत्र -बहुतंत्र

एकता-अनेकता

कर्म-अकर्म

कर्मण्य-अकर्मण्य

कलंकित-निष्कलंक

एकत्र -विकीर्ण

एकपक्षीय-बहुपक्षीय

कलंकी-निष्कलंकी

कल्पनातीत-कल्पनीय

एकाग्रचित्त-अन्यमनस्क, दुचित्ता

एकार्थक-अनेकार्थक

एकेश्वरवाद - बहुदेववाद

एड़ी-चोटी

ऐक्य-अनैक्य

ऐच्छिक - अनैच्छिक

ऐतिहासिक-अनैतिहासिक

ऐश्वर्य-अनैश्वर्य

ऐहिक-पारलौकिक

औचित्य-अनौचित्य

औपचारिक-अनौपचारिक

कल्पनीय-अकल्पनीय, कल्पनातीत

कल्पित-अकल्पित, यथार्थ, अयथार्थ

कसा-ढीला

कसूरवार बेकसूर

कहा- अनकहा

कहीं-कहीं सब जगह, सर्वत्र

काज-अकाज

काट्य-अकाट्य

काबिल-नाकाबिल

कामयाब नाकामयाब

कामयाबी -नाकामयाबी

गीला-सूखा

गुण-अवगुण, दोष

गुणी-निर्गुणी

गुनाहगार बेगुनाह

गुप्त-प्रकट

गुमसुम बातूनी, बड़बड़िया

गुरु-हलका, लघु

चिकित्स्य-अचिकित्स्य

चिरंतन-नश्वर

चिरस्थायी - अल्पस्थायी

चुस्त-ढीला, लचर

चेतन-अचेतन, जड़

चैन-बेचैनी

चोर-साह

गूढ़-अगूढ़

गृहस्थ-संन्यासी

गेय-अगेय

गौण-मुख्य

गौरव-लाघव

ग्रस्त-मुक्त

ग्रहण-त्याग, परित्याग

ग्राम-नगर

ग्रामीण-नागर, शहरी

ग्राम्य-नागर, वन्य

ग्राह्य-अग्राह्य, त्याज्य

घटती-बढ़ती

घटना-बढ़ना

घटित-अघटित

घरेलू-बाहरी, जंगली

घात -प्रतिघात

चोरी-छिपे डंके की चोट

छली-निष्छल

छांह-धूप

छिछला-गहरा

छुटकारा -बंधन

छूत-अछूत

छेद्य-अछेद्य

छोटा-बड़ा, लंबा

जंगम-स्थावर

जटिल-सरल

जंगली-घरेलू, पालतू

जड़-चेतन

जड़ता-चेतनता, चैतन्य

जन्म-मृत्यु

जय-पराजय

जरूरी-गैरजरूरी

जल-थल

जवानी-बुढ़ापा

घृणा-प्रेम

घोषित-अघोषित

जल्द-देर

चंचल-अचंचल, स्थिर

जल्दी-जल्दी - धीरे-धीरे

चढ़ना-उतरना, गिरना

चतुर-मूर्ख

चपल-अचपल

चर-अचर

चरित्रवान-चरित्रहीन

चल-अचल

चालाक-सीधा, भोला

चाहा-अनचाहा

चिंतनीय-अचिंतनीय

चिंतित - अचिंतित

चिंत्य-अचिंत्य

जागना-सोना

जातीय-विजातीय

जानकार-अनजान

जागरण-सुषुप्ति, निद्रा

जाति-विजाति

जानदार--बेजान

जाना-पना अजनबी

जारज-औरस

जालिम-रहमदिल

जितेंद्रिय-अजितेंद्रिय


 हिन्दी : शब्द - अर्थ - प्रयोग


जीत-हार

जीर्ण-अजीर्ण

जीवन-मरण

जीवित-मृत

जुड़ा बिछुड़ा, अलहदा

जेय-अजेय

जोरदार हलका

ज्ञात-अज्ञात

ज्ञान-अज्ञान, भ्रम

ज्ञानी-मूढ़, अज्ञानी

ज्ञेय-अज्ञेय

ज्येष्ठ-कनिष्ठ

ज्योति-तम

ज्वार-भाटा

ठंडा-गर्म

ठोस-पोला, खोखला, तरल

तंदुरुस्त कमजोर

तकलीफ-आराम

तद्वत-अतद्वत

तप्त-शीतल

तम-प्रकाश

तर-शुष्क

तरल-ठोस

तरुण-वृद्ध

तुल्य-अतुल्य

तृप्त-अतृप्त

तृप्ति-अतृप्ति

तेज़-हलका, मंद

त्याज्य-अत्याज्य

त्रुटिपूर्ण-त्रुटिहीन

थोक फुटकर

थोड़ा-बहुत, अधिक

दंड-पुरस्कार

दक्ष-अदक्ष

दक्षता-अदक्षता

दक्षिण-वाम, उत्तर

दब्बू-दबंग

दमनीय-अदमनीय

दयालु-निर्दय

दरिद्र -धनाढ्य, धनी

दर्शनीय-अदर्शनीय

दलित-अदलित

दागी-बेदाग

दाह्य-अदाह्य

दिन-रात

दिनांकित - अदिनांकित

दिलेर-कायर

तर्क-वितर्क

तर्कपूर्ण-कुतर्कपूर्ण

तर्कसंगत - अतर्कसंगत

ताज़ा-बासी

दिवा-रात्रि

दीर्घकाय-कृशकायदीर्घायु-अल्पायु

दुआ-बद्दुआ

दुख-सुख

दुखद-सुखद

दुखदायक-सुखदायक

दुखमय-सुखमय

दुराचार-सदाचार

दुराचारी-सदाचारी

ताप-शीत

तामसिक-सात्विक

तारीफ-बुराई

तालीमयाफ्ता जाहिल

तिक्त-मधुर

तिमिर-प्रकाश

तीव्र-मंद

तुकांत-अतुकांत

दुर्जन-सज्जन

तुच्छ महान्

दुर्बल-सबल

दुरुस्त-गलत

दुर्गति-सुगति


दुर्लभ-सुलभ

दुष्कर-सुकर

दुष्ट-सज्जन

दुष्परिणाम-सुपरिणाम

दूर-निकट, पास

दूरदर्शिता-अदूरदर्शिता

दूरदर्शी - अदूरदर्शी

दूषित-अदूषित, स्वच्छ

दृढ़-अदृढ़

देखा-अनदेखा

देनदार-लेनदार

देय-अदेय

देव-दानव

देश-विदेश

देशभक्त-देशद्रोही

देही-अदेह, विदेह

दोष-गुण

दोषी-निर्दोष

द्रुत-मंथर

नम्य-अनम्य

नम्र-अनम्र

नया-पुराना

नरक-स्वर्ग

नराधम - नरपुंगव

नर्म- सख्त, कड़ा, कठोर

नवीन- प्राचीन

नवीनता -प्राचीनता

नश्वर-अनश्वर, शाश्वत-

नसीबवर-बदनसीब

नागरिक-ग्रामीण

नामवर बदनाम

नामी बदनाम

निंदनीय-अनिंदनीय; प्रशंसनीय; अभिनंदनीय

निंदा-प्रशंसा, स्तुति

निंद्य-श्लाघ्य

निकट-दूर

निडर-डरपोक

नित्य-अनित्य

द्वेष-सद्भावना

द्वेषी-अद्वेषी

द्वैत-अद्वैत

धनी-निर्धन

धर्म-अधर्म

धर्मी-अधर्मी

धार्मिक-अधार्मिक

धीर-अधीर

धीरज-उतावली

धीरता-अधीरता

धूप-छाँह

निपुण-अनिपुण

निमंत्रित - अनिमंत्रित

नियंत्रित -अनियंत्रित

नियत-अनियत

नियमित-अनियमित

नियामक-अनियामक

निरक्षर - साक्षर

निरर्थक-सार्थक

निराकार-साकार

निराधार-साधार

निरामिष-सामिष

धृष्ट-विनम्र

निराश-आशावान

धैर्य-अधैर्य

निरुद्ध-अनिरुद्ध

ध्वंस-निर्माण

निर्गुण-सगुण

नकद - उधार

निर्जल-सजल

नकारात्मक सकारात्मक

निर्जीव-सजीव

नगर-ग्राम

निर्णय-अनिर्णय

नफा-नुकसान

निर्णीत-अनिर्णीत


 शब्द - अर्थ - प्रयोग


निर्रथक-सार्थक

निर्दय-सदय, दयालु

निर्दिष्ट - अनिर्दिष्ट

निर्दोष-सदोष

निर्धनता-धनाढ्यता

निर्धारित - अनिर्धारित

निर्बल-सबल

निर्भीक - भयभीत

निर्मल-मलिन

निर्माण -विनाश, ध्वंस

निर्लज्ज -सलज्ज

निर्वचनीय-अनिर्वचनीय

निर्वाच्य - अनिर्वाच्य

निश्चय-अनिश्चय

निश्चित-अनिश्चित

निषिद्ध-विहित

निष्काम-सकामनिष्क्रिय-सक्रिय

निष्ठा-अनिष्ठा

नीचे-ऊपर

नीति-अनीति

नीरस-सरस

नीरुजता-रुग्णता

नूतन-पुरात

नेकनामी बदनामी

नेकी-बंदी

नैसर्गिक - अनैसर्गिक, कृत्रिम

न्याय-अन्याय

न्यायपूर्ण - अन्यायपूर्ण

न्यायी-अन्यायी

न्यून-अधिक

न्यूनतम - अधिकतम

पंडित-मूर्ख

पकड़ना-छोड़ना

पका-अधपका, कच्चा

पक्का कच्चा

पक्व-अपक्व

पक्ष-विपक्ष

पक्षधर-विपक्षी

पक्षपात-तटस्थता, निष्पक्षता

पक्षपाती-तटस्थ, निष्पक्ष

पटु-अपटु

पठित-अपठित

पढ़ा-लिखा-अनपढ़, बेपढ़ा, अँगूठा छाप

पतन-उत्थान

पदस्थ-अपदस्थ, पदच्युत

पद्य-गद्य

परकीय-स्वकीय

परतंत्र-स्वतंत्र

परमार्थ-स्वार्थ

पराजय-विजय

पराजित - अपराजित

पराजेय-अपराजेय

परार्थ-स्वार्थ

परिग्रही - अपरिग्रही

परिचित - अपरिचित, अनजाना

परिच्छिन्न- अपरिच्छिन्न

परिणत -अपरिणत

परिणीत-अपरिणीत

परिपक्व -अपरिपक्वपरिपुष्ट-अपरिपुष्ट

परिमार्जित-अपरिमार्जित

परिमित-अपरिमित

परिवर्तनीय-अपरिवर्तनीय

परिवर्तित-अपरिवर्तित

परिश्रम-विश्राम

परिश्रमी -आलसी

परिष्कृत - अपरिष्कृत

परिसीमित -अपरिसीमित

परिहार्य - अपरिहार्य

परीक्षित-अपरीक्षित

परुष-अपरुष, कोमल

परोक्ष-अपरोक्ष, प्रत्यक्ष



पर्याप्त-अपर्याप्त

पवित्र-अपवित्र, दूषित

पसंद-नापसंद, नापसंदगी

पहला-पिछला, बादवाला

पहले-पीछे, बाद में

पाक-नापाक

पाच्य-अपाच्य

पाठ्य-अपाठ्य

पात्र-अपात्र

पाना-खोना

पाप-पुण्य

पापी-निष्पाप, पुण्यवान, पुण्यशील

पारदर्शी - अपारदर्शी

पार्थिव-अपार्थिव

पाश्चात्य-पूर्वीय, पौरस्त्य

पास-दूर

पुण्यवान—पापी

पुरस्कार-दंड

पुरस्कृत-दंडित

पुष्ट-अपुष्ट, क्षीण

पुष्टि-अपुष्टि

पूत-अपूत

पूरा-अधूरा

पूरित-अपूरित

पूर्ण-अपूर्ण, खाली, रिक्त

पूर्णता-अपूर्णता

पूर्णकालिक -अपूर्णकालिक

पूर्व-अपर, पश्चिम, पश्च

पूर्ववर्ती-परवर्ती, उत्तरवर्ती

पूर्वकालीन-उत्तरकालीन

पृथक्-संयुक्त

पृथक्करणीय-अपृथक्करणीय

पोषित-अपोषित

पेय-अपेय

पौरुषेय-अपौरुषेय

प्रकट-अप्रकट, गुप्त, प्रच्छन्न

प्रकाशित-अप्रकाशित

प्रकृत-अप्रकृत

प्रकृतिस्थ-अप्रकृतिस्थ

प्रखर-मंद

प्रगति-विनाश

प्रगतिशील -अप्रगतिशील, दकियानूस,

रूढ़िवादी

प्रगल्भ-अप्रगल्भ

प्रचलित-अप्रचलित

प्रचारित - अप्रचारित

प्रचुर-अप्रचुर

प्रच्छन्न-अप्रच्छन्न, प्रकट, प्रत्यक्ष

प्रतिपन्न - अप्रतिपन्न

प्रतिबद्ध - अप्रतिबद्ध

प्रतिम-अप्रतिम

प्रतिष्ठा-अप्रतिष्ठा

प्रतिष्ठित - अप्रतिष्ठित

प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष, प्रच्छन्न, गुप्त, अपरोक्ष

प्रत्याशित-अप्रत्याशित

प्रथम-अंतिम

प्रधान-गौण

प्रभावित--अप्रभावित

प्रभावी -अप्रभावी, निष्प्रभावी, प्रभावशून्य

प्रमाणित - अप्रमाणित

प्रमुख-गौण

प्रयुक्त-अप्रयुक्त

प्रयोग-अप्रयोग

प्रलय-सृष्टि

प्रवर-अवर

प्रवृत्त-अप्रवृत्त

प्रवृत्ति-निवृत्ति

प्रवेश-निकास

प्रशंसक-निंदक

प्रशंसनीय-अप्रशंसनीय, निन्दनीय

प्रशंसा-निंदा, भर्त्सना

प्रशंसित-निंदित

प्रशस्त -अप्रशस्त

प्रशिक्षित-अप्रशिक्षित


प्रश्न-उत्तर

प्रसन्न-अप्रसन्न, खिन्न, दुखी

प्रसन्नता-अप्रसन्नता, खेद, दुख

प्रसम-अप्रसम

प्रसार-संकोच

प्रसिद्ध अप्रसिद्ध

प्रस्तुत-अप्रस्तुत

प्रस्तुति-अप्रस्तुति

प्राकृत-अप्राकृत

प्राकृतिक-अप्राकृतिक, कृत्रिम

प्राचीन-अर्वाचीन, नवीन

प्रातः सायं

प्राधिकृत-अप्राधिकृत

प्राप्त-अप्राप्त

प्राप्य-अप्राप्य, दुष्प्राप्य

प्रामाणिक-अप्रामाणिक

प्रायः बहुधा, सदैव

प्रारम्भिक - अंत्य

प्रासंगिक-अप्रासंगिक, बेतुका

प्रिय-अप्रिय

प्रीति-द्वेष

बध्य-अबध्य

बनना-मिटना ; बिगड़ना : टूटना

बर्बर-सभ्य

बलवान दुर्बल, बलहीन

बहिरंग-अंतरंग

बहुधा-यदाकदा

बाढ़ सूखा

बाधक-अबाधक

बाधित-अबाधित

बाध्य-अबाध्य

बार-बार कभी-कभी

बाहर-अंदर, भीतर

बाह्य-आभ्यंतर

बीमार चंगा, तंदुरुस्त बुद्धिमान बुद्धिहीन, निर्बुद्धि

बुरा-भला

बुराई-भलाई, अच्छाई

बृहत् -लघु

बेचना-खरीदना

बेडौल-सुडौल

बेदम -दमदार

प्रेम-घृणा

प्रेमभाव-दुर्भाव

प्रेरित-अप्रेरित

प्रोत्साहित - हतोत्साहित

प्रौढ़-अप्रौढ़

प्रौढ़ता - अप्रौढ़ता

फलाहारी -अनाजी

फलित-अफलित

फायदा -नुकसान

फूल-काँटा

फैलना-सिकुड़ना

बंधन-मुक्ति, मोक्ष

बड़बड़िया-गुमसुम

बढ़ना-घटना

बढ़िया-घटिया

बद्ध-अबद्ध, मुक्त

बेमेल-संगत

बोधगम्य-अबोधगम्य, गूढ़, दुरूह

बोध्य-अबोध्य

ब्याहा-अनब्याहा, कुँआरा

भंगुर-अभंगुर

भंजनीय-अभंजनीय

भक्त-अभक्त

भक्ष्य-अभक्ष्य

भग्न-अभग्न, साबुत

भद्र-अभद्र

भद्रता-अभद्रता

भय-साहस

भयभीत-निर्भय, अभय, निडर, निर्भीक

भरा-खाली, छूछा, रिक्त

भला-बुरा

भलाई- बुराई

भव्य-साधारण, फूहड़

भाग्य-अभाग्य

भाग्यवान-अभागा, बदकिस्मत, हतभाग्य

भारी-हलका

भारी-भरकम हलका-फुलका

भाव-अभाव, कुभाव, दुर्भाव

भावनीय-अभावनीय

भिन्न-अभिन्न

भीतर बाहर

भीतरी बाहरी

भूत-भविष्य

भूतपूर्व-अभूतपूर्व

भेद्य-अभेद्य, दुर्भेद्य

भोगी-योगी

भोग्य-अभोग्य

भोज्य-अभोज्य

भौतिक-आध्यात्मिक

भ्रांत-निर्धान्त

मंगल-अमंगल

मंगलकारी - अमंगलकारी

मंद-द्रुत

मजेदार बेमजा

मत्त-अमत्त

मधुर-अमधुर, कटु, कर्कश, तीक्ष्ण

मनुज दनुज

मनुष्य-पशु

मर्यादित-अमर्यादित

मलिन-निर्मल

मसृण-रूक्ष

मानवीय-अमानवीय

मान्य-अमान्य

मार्जित-अमार्जित

मितव्ययिता-अमितव्ययिता

मित्र-शत्रु

मिथ्या-सत्य

मिलन-विच्छेद, विछोह, विरह

मिलना-बिछुड़ना

मिश्रित -अमिश्रित

मीठा-नमकीन, फीका

मुक्त-बंधा, बद्ध

मुख पृष्ठ

मुख्य-गौण

मुग्ध-अमुग्ध

मुनाफ़ा-घाटा, नुकसान

मुनासिब-नामुनासिब

मुमकिन- नामुमकिन

मुलायम कड़ा, कठोर, सख्त

मुसीबत-आराम

मूक-वाचाल, मुखर

मूढ़-ज्ञानी

मूर्छित-सचेत, सजग

मूर्त-अमूर्त

मूल्यवान - मूल्यहीन

मृत-जीवित

मेल-वैमनस्य, अनबन

मैत्री-अमैत्री

मोटा-पतला, महीन

मोहित-अमोहित

महत्-लघु

महत्ता-लघुता

महत्त्वपूर्ण - अमहत्त्वपूर्ण, गौण, असार, तुच्छ

महात्मा-दुरात्मा

महान-तुच्छ

मान-अपमान

मानव-दानव

मानवता-नृशंसता

मौका-बेमौका

मौके-बेमौके

मौन-वाचाल

मौलिक -अमौलिक

यथार्थ-अयथार्थ

यथेष्ट-कम

यश-अपयश

यशस्वी-अयशस्



याचक-अयाचक

याचित-अयाचित

युक्तियुक्त अयुक्तियुक्त

युद्ध-शान्ति

युवा-वृद्ध

योग-वियोग

योगी-भोगी

योग्य-अयोग्य

योग्यता-अयोग्यता

यौगिक-अयौगिक

यौवन-वार्धक्य

रक्षक-भक्षक

रक्षित-अरक्षित

रचना-ध्वंस

रचित -अरचित

रद्द बहाल

रसिक-अरसिक

रसीला-रसहीन-नीरस

रहमदिल-बेरहम

राग-द्वेष, विराग

रागी-विरागी

राजतंत्र जनतंत्र

लचकीला कड़ा

लज्जावान- निर्लज्ज

लभ्य-अलभ्यलापरवाह-सावधान

लाभ-हानि, क्षति

लाभदायक-हानिकारक

लाभप्रद - अलाभकर, हानिप्रद

लायक-नालायक

लिखित-अलिखित, मौखिक

लिप्त-अलिप्त-निर्लिप्त

लुप्त-व्यक्त

लुभावना-घिनौना

लेना-देना

लोकप्रिय - अलौकप्रिय

लोहित- अलोहित

लौकिक-अलौकिक

वक्र-ऋजु, सरल

वचनबद्ध-अवचनबद्ध

वफादार-बेवफा

वयस्क -अवयस्क, अल्पवयस्क, नाबालिग

वर-वधू

राजा-रंक

रात-दिन

रिक्त-पूर्ण, भरा

रुचि-अरुचि

रुचिकर-अरुचिकर

रूक्ष-मृदु

रूढ़िबद्ध-रूढ़िमुक्त

रूपवान-कुरूप

रोचक-अरोचक

रोना-हँसना

रौद्र-अरौद्र

लंबा-ठिगना, नाटा

लक्षित- अलक्षित

लगातार रुक-रुककर

लघु-गुरु, दीर्घ

वर्णनीय-अवर्णनीय, वर्णनातीत

वर्ण्य-अवर्ण्य

वसंत-पतझड़

वस्त्रधारी-वस्त्रहीन, विवस्त्र, नंगा, दिगंबा

वांछनीय-अवांछनीय

वांछित-अवांछित

वाकिफ नावाकिफ

वाजिब गैरवाजिब, नावाजिब

वादी-प्रतिवादी

वास्तविक - अवास्तविक

वास्तविकता - अवास्तविकता

विकल-अविकल

विकसित-अविकसित, पिछड़ा

विकारी-अविकारी

विकास-विनाश, हास

विकृत-अविकृत


विलोम / 67


विचारवान-अविचारी

विचारित-अविचारित

विच्छिन्न-अविच्छिन्न

विजय-पराजय

विक्षुब्ध-अविक्षुब्ध

विख्यात कुख्यात

विख्याति कुख्याति

विचलित-अविचलित

विशेषज्ञ-अविशेषज्

विश्वसनीय-अविश्वसनीय

विश्वस्त-अविश्वस्त, विश्वासघाती

विश्वास-अविश्वास

विश्वासी-अविश्वासी

विस्तीर्ण-अविस्तीर्ण

विस्तृत-संकुचित, संक्षिप्त

विस्मरणीय-अविस्मरणीय

विजयी-पराजित, परास्त

विहित-अविहित

विज्ञ-अविज्ञ

वीर-कायर

विदग्ध-अविदग्ध

वृद्धि-हास

विदित-अविदित

विद्यमान-अविद्यमान

विधवा-सधवा

विधि-निषे

विधिक-अविधिक

विधिसम्मत-विधिविरुद्ध

विनम्र-अविनम्र

विनय-अविनय

विनयी-अविनयी

विनश्वर-अविनश्वर

विनीत -अविनीत, दुर्विनीत

विपत्ति-सम्पत्ति

विपद्-सपद

विपन्न-अविपन्न, नीरोग

विबुध-अविबुध

विभक्त-अविभक्त

वृष्टि-अनावृष्ट

वैज्ञानिक-अवैज्ञानिक

वैतनिक - अवैतनिक

वैदिक-अवैदिक

वैध-अवैध

वैधानिक - अवैधानिक

व्यक्त-अव्यक्त

व्यक्तिक- अव्यक्तिक

व्यग्र-अव्यय, अशांत

व्यभिचारी-सदाचार

व्यर्थ-अव्यर्थ

व्यवस्था-अव्यवस्था, कुव्यवस्था

व्यवस्थित-अव्यवस्थित

व्यवहृत - अव्यवहृत

व्यष्टि-समष्टि

व्यस्त-अव्यस्

व्यापक-अव्यापक

विमुख-उन्मुख, सम्मुख

व्याप्त-अव्याप्त

विंयोज्य-अवियोज्य

विरल-सुलभ, सर्वसुलभ

विराट-क्षुद्र

विवाहित-अन्दिवाहित

विवेकी-अविवेकी

विशाल-लघु

व्याप्ति-अव्याप्ति

व्याप्य-अव्याप्य

व्यावहारिक-अव्यावहारिक

शंकित-अशंकित

शकुन-अपशकुन

शक्य-अशक्य

विशिष्ट-सामान्य, साधारण

विशुद्ध-अविशुद्ध

विशेष-सामान्य, साधारण

शत्रु-मित्र

शत्रुता-मित्रता



68 / हिन्दी: शब्द - अर्थ - प्रयोग


शम्य-अशम्य

शयन जागरण

शरीरी-अशरीरी

शर्मदार-बेशर्म

शहरी-देहाती, गँवार

शांत-अशांत, उत्तेजित, उद्विग्न

शांति-अशांति

शानदार- शर्मनाक

शाप-वरदान

शालीन-धृष्ट

शासक-शासित

शास्त्रीय-अशास्त्रीय

शिक्षित-अशिक्षित

शिष्ट-अशिष्ट

शीतल-उष्ण

शीर्ष-तल

शुक्ल-कृष्ण

शुचि-अशुचि

शुद्ध-अशुद्ध

शुद्धता-अशुद्धता

शुभ-अशुभ

शुष्क-सरस

शूर-भीरु

शूरता-भीरुता

शृंखलित-विशृंखलित

शोक-हर्ष

श्रुतिमधुर-कर्णकटु

श्रेष्ठ-अधम

श्रेष्ठता-अधमता

श्रोता-वक्ता

श्लाघ्य-अश्लाघ्य

श्लिष्ट-अश्लिष्ट

श्लील-अश्लील

श्वेत-अश्वेत, श्याम

संकल्प-विकल्प

संकीर्ण-विस्तीर्ण

संकोच असंकोच

संक्षेप में-विस्तार से

संग-कुसंग

संगत-असंगत, बेमेल

संगति-असंगति, विसंगति

संघटन-विघटन

संघठित-विगठित

संतत-असंतत

संतुलन असंतुलन

शोधित-अशोधित

शोचनीय-अशोचनीय

शोषक-शोषित

शोहरत बदनामी

शौच-अशौच

श्यामा-गौरी

श्रद्धा-अश्रद्धा

श्रव्य- दृश्य

श्रांत-अश्रांत

श्रीगणेश- इतिश्री

श्रुत-अश्रुत

संतुष्ट - असंतुष्ट

संतुष्टि - असंतुष्टि

संतोष-असंतोष

संतोषजनक असंतोषजनक

संतोषी असंतोषी

संन्यासी - गृहस्थ

संदिग्ध-असंदिग्ध

संदेह-विश्वास

संधि-विग्रह

संपद्-विपद्

संपन्न-विपन्न

संपन्नता-विपन्नता

संपृक्त-असंपृक्त

संबद्ध-असंबद्ध

संभव-असंभ

संभावना असंभावना

संभावित - असंभावित

संभाव्य-असंभाव्य

संभाषण-असंभाषण

संयत-असंयत.

संयम-असंयम

संयमी असंयमी, व्यभिचारी

संयुक्त असंयुक्त

संयोग-असंयोग

संलग्न-असंलग्न

संवादी -असंवादी

संवृत-असंवृत

संशय-असंशय

संशयी-निःसंशयी

संशोधित-असंशोधित

संश्लेषण-विश्लेषण

संसारी-असंसारी

संस्कृत-असंस्कृत

संहत-असंहत

सकाम-निष्काम

सकारण-अकारण

सकारात्मक नकारात्मक

सक्रिय-अक्रिय, निष्क्रिय

सक्रियता-अक्रियता, निष्क्रियता

सक्षम-अक्षम

सखा-शत्रु

सत्कर्म-अपकर्म, कुकर्म, दुष्कर्म

सत्कर्मी -कुकर्मी, दुष्कर्मी

सत्कार-तिरस्कार

सत्य-असत्य

सत्यवादी -असत्यवादी

सत्यशील-असत्यशील

सत्संग-कुसंग

सदय-निर्दय

सदाचार-अनाचार, दुराचार

सदाचारी-अनाचारी, दुराचारी

सदाशय-दुराशय

सदुपयोग-दुरुपयोग

सद्भाव-दुर्भाव

सद्भावना-दुर्भावना

सद्वृत्त-दुर्वृत्त

सद्व्यवहार-दुर्व्यवहार

सनाथ-अनाथ

सन्निहित-असन्निहित

सफल-असफल, विफल, निष्फल

सफलता-असफलता, विफलता

सबल-दुर्बल, निर्बल

सबाध-निर्बाध

सभय-निर्भय


विलोम / 69


सख्त-नरम

सभ्य-असभ्य, उजड्डु, बर्बर

सगुण-निर्गुण

सच-झूठ

सचेत-अचेत, बेसुध, बेखबर, गाफिल

सचेष्ट-अचेष्ट, निश्चेष्ट

सच्चरित्र -दुश्चरित्र

सच्चा-झूठा

सजल-निर्जल

सजीव-निर्जीव

सजीवता-निर्जीवता

सज्जन-दुर्जन, शठ, खल

सतर्क - असतर्क

सतर्कता - असतर्कता

समंजित - असमंजित

सम-असम, विषम

समझदार-बेसमझ, नासमझ, नादान

समतल असमतल, खुरदरा

समता-असमता, विषमता

समय-असमय, कुसमय

समरूप-असमरूप

समर्थ-असमर्

समर्थक-विरोध

समर्थता - असमर्थता

समर्थन-विरोध, खिलाफत

समर्थित - असमर्थित

समष्टि-व्यष्टि


70 / हिन्दी शब्द अर्थ प्रयोग


समस्त-असमस्

समान-असमान

समानता-असमानता

समाप्त-असमाप्त, व्यास

संमास-व्यास

समीप-दूर

समीपता-दूरी

समीपवर्ती -दूरवर्ती

समीचीन-असमीचीन

समीपस्थित दूरस्थित

समूल-निर्मूल

समृद्धि-विनाश

सम्मत-असम्मत

सम्मति-असम्मति

सम्मान-असम्मान, अपमान, अवमान

सम्मानित-अपमानित, उपेक्षित

सम्मुख-विमुख

सरल-कठिन, कुटिल, वक्र

सरस-नीरस, शुष्क

सर्वत्र कहीं-कहीं

सलज्ज-निर्लज्ज

सवर्ण-असवर्ण

सवाल-जवाब

सविकार-निर्विकार

सशंक-निश्शंक

सशक्त-अशक्

सशस्त्र - निरस्त्र

सशुल्क-निःशुल्क

ससीम-असीम, निस्सीम

सस्ता, महँगा

सहज-कठिन

सहनीय-असहनीय

सहमत - असहमत

सहमति - असहमति

सहयोगी -प्रतियोगी

साहित-रहित, विहीन

सहिष्णु - असहिष्णु

सहिष्णुता - असहिष्णुता

सही-गलत

सहृदय-हृदयहीन

सह्य-असह्य

सांप्रदायिक-असांप्रदायिक

सांसारिक-पारलौकिक

साकार-निराकार

साक्षर-निरक्षर

साक्षरता-निरक्षरत

साधार-निराधार

साधारण - असाधारण, विशेष, विलक्षण

साधित-असाधित

साधु-असाधु

साधुता-असाधुता

साध्य-असाध्

साध्वी - असाध्वी

सानुनासिक-निरनुनासिक

सापेक्ष-निरपेक्ष

साफ-गंदा, मैला

साबुत-टूटा, टूटा-फूटा

सामंजस्य-असामंजस्

सामयिक - असामयि

सामर्थ्य - असामर्थ्य

सामान्य-असामान्य, विशिष्ट

सामिष-निरामिष

सारयुक्त-निस्सार, थोथा

सार्वजनिक-वैयक्तिक, निजी

सावधानु-असावधान

सावधानी-असावधानी

साहस-दुस्साहस

साहसी -दुस्साहसी, साहसहीन, भीरु

सित-असित, काला

सिद्ध-असिद्ध

सिद्धि-असिद्धि

सीधा-उल्टा, टेढ़ा

सीमित-असीमित

सुंदर-असुंदर, कुरूप, भद्दा, भोंडा

सुंदरता -कुरूपता

सुकर -दुष्कर

सुकर्म-दुष्कर्म

सुकाल-दुष्काल, अकाल

सुमुख-दुर्मुख

सुयंत्रित कुयंत्रित

सुयश-अपयश

सुरक्षा-असुरक्षा

सुकीर्ति-अपकीर्ति

सुकृति-दुष्कृति

सुलक्षण-कुलक्षण

सुकृत्य-कुकृत्य, दुष्कृत्य

सुलभ-दुर्लभ

सूक्ष्म-विशाल

सुख-दुख

सुखद दुखद

सुखांत-दुखांत

सुखान्वित-दुखान्वित

सुखी-दुखी

सुख्यात कुख्यात

सुगंध दुर्गंध

सुगंधित-दुर्गंधित


विलोम / 71


सुविचार-कुविचार

सुविधा-असुविधा, दिक्कत

सुविधाजनक असुविधाजनक, कष्टक

सुव्यवस्था-अव्यवस्था, कुव्यवस्था, गड़बड़ी

सुशील-दुःशील

सुषुप्ति-जागरण

सुसंगति-कुसंगति

सुसमय-कुसमय

सुसाध्य-दुःसाध्य

सुगति-दुर्गति, फजीहत

सुस्त-चुस्त, फुर्तीला

सुगम-दुर्गम, कठिन

सूक्ष्म-स्थूल

सुडौल बेडौल

सूखा-गीला

सुदूर-सन्निकट

सृजन-नाश

सुधा-विष, हलाहल

सृष्टि-प्रलय

सुधार्य-असुधार्

सेवित-असेवित

सुनाम-दुर्ना

सुनी-अनसुनी

सुपथ-कुपथ

सुपरिणाम-दुष्परिणाम

सुपाच्य-कुपाच्य

सुपात्र कुपात्र

सोच-असोच

सोच-विचारकर-बिना सोचे-समझे

सोना-जागना

सैद्धांतिक - असैद्धांतिक

सौभाग्य-दुर्भाग्य

सौम्य-असौम्य, उग्र

स्खलित-अस्खलित

सुपुत्र-कुपुत्र

सुपूत-कुपूत

सुप्रबंध-कुप्रबंध

स्तब्ध-अस्तब्ध

स्तुति-निंदा

सुप्रयोग-कुप्रयोग

स्तुत्य-निंद्य

सुफल-कुफल

स्थायी-अस्थायी, स्थानापन्न

सुबुद्धि-दुर्बुद्धि

सुबोध दुर्बोध

सुमति-कुमति

स्थावर-जंगम

स्थिर-अस्थिर, चंचल

स्थिरचित्त - अस्थिरचित्त

सुमार्ग कुमार्ग

स्थूल-सूक्ष्म.




72 / हिन्दी : शब्द - अर्थ - प्रयोग


स्थैर्य-अस्थैर्य

स्निग्ध-अस्निग्ध

स्पर्धा-सहयोग

स्पष्ट-अस्पष्ट

स्पष्टता-अस्पष्टता

स्पृश्य-अस्पृश्य

स्फुट-अस्फुट

स्मरण-विस्मरण

स्मरणीय-विस्मरणीय

स्याह-सफेद

स्वच्छ-अस्वच्छ

स्वच्छता - अस्वच्छता

स्वतंत्र-परतंत्र

स्वतंत्रता - परतंत्रता

स्वदेश-परदेश, विदेश

स्वर्ग-नरक

स्वधर्म-परधर्म

स्वप्न-जागरण

स्वल्पायु-चिरायु

स्वर्गीय-नारकीय

स्वस्थ-अस्वस्थ, रुग्ण, बीमार

स्वस्थता-अस्वस्थता

स्वादिष्ट -स्वादहीन, निःस्वाद, बेमजा

स्वाधीन-पराधीन

स्वार्थ-परमार्थ

स्वार्थी-परार्थी

स्वावलंबी-परावलंबी

स्वास्थ्यकर - अस्वास्थ्यकर

स्वीकार्य-अस्वीकार्य

स्वीकृत-अस्वीकृत

स्वीकार करना - अस्वीकार करना

स्वीकृति - अस्वीकृति

हँसना-रोना

हत-अहत

हथियारबंद - निहत्था

हमदर्द-बेदर्द

हयादार बेहया

हर्ष-विषाद

हलका-भारी

हलका-फुलका-भारी-भरकम

हानि-लाभ

हार-जीत

हास-रुदन

हिंसक-अहिंसक

हिंसा-अहिंसा

हित-अहित

हितकर - अहितकर

हितकारी - अहितकारी

होनी-अनहोनी

स्वाधीनता-पराधीनता

स्वाभाविक-अस्वाभाविक

हस्व-दीर्घ

स्वामी-दास, भृत्य, सेवक

हास-वृद्धि